Alıkoyma merkezlerini ziyaret etme

Hekimlere ve diğer sağlık çalışanlarına düşen rol nedir?

Yararlanılacağı düşüncesiyle Türkçeye çevrilmiştir.

Bu broşür alıkoyma yerlerini ziyarette uzmanlaşmış çeşitli hekimlerle yapılan görüşmelere dayanmaktadır. Bu hekimler APT tarafından sorulan bir dizi soruyu yanıtlamıştır. 26 Haziran 2007 tarihinde yapılan bir toplantıda bu hekimlerden bazıları metnin ilk versiyonunu gözden geçirmek üzere bir araya gelmiştir. İkinci taslak son hali verilmeden önce danışılmak üzere daha geniş bir uzman grubuna gönderilmiştir.

Bu broşürün hazırlanmasındaki katkılarından ötürü aşağıdaki kişilere teşekkür etmeyi istiyoruz:

Jonathan Beynon, Hekim, Kızıl Haç Uluslararası Komitesi (İngiltere)

Natalie Drew, Teknik Görevli, Akıl Sağlığı Politika ve Hizmet Geliştirme ekibi, Akıl Sağlığı ve Madde Kullanımı Bölümü, Dünya Sağlık Örgütü

Michelle Funk, Koordinatör, Akıl Sağlığı Politika ve Hizmet Geliştirme ekibi, Akıl Sağlığı ve Madde Kullanımı Bölümü, Dünya Sağlık Örgütü

Erik Holst, Hekim, Profesör, APT yönetim kurulu üyesi, IRCT eski Yürütme Kurulu Başkan Yardımcısı (Danimarka)

Alessandra Menegon, Özgürlüğünden Yoksun Bırakılan Kişiler Birim Şefi, Merkezi İzleme Kurumu ve Koruma Bölümü, Kızılhaç Uluslararası Komitesi (İtalya)

Cyrille Orizet, Psikiyatr, Georges Pompidou Avrupa Hastanesi, Paris, CPT uzmanı ve CPT sekretaryası eski üyesi (Fransa)  

Catherine Paulet, Psikiyatr, Bölgesel Tıbbi Psikoloji Servisi, "La Baumette" cezaevi, Marsilya, CPT uzmanı (Fransa)

Pau Perez, Psikiyatr, La Paz Hastanesi Ağır Travma Birimi Müdürü, Madrid, Complutense Üniversitesi Akıl Sağlığı ve Siyasi Şiddet Yüksek Lisans Programı Müdürü, Madrid (İspanya)

Hernan Reyes, Hekim, Kızılhaç Uluslararası Komitesi (Şili)

Jean-Pierre Restellini, Hekim, hukukçu, CPT üyesi (İsviçre)

Paz Rojas, Nörolog, CODEPHU Müdürü, APT yönetim kurulu üyesi (Şili)

Morris Tidball-Binz, Adli Tabip, Kızılhaç Uluslararası Komitesi (Arjantin)

İşkenceyi Önleme Derneği (Association for the Prevention of Torture – APT) 30 yıl boyunca işkence ve kötü muameleyi önlemenin en etkili yollarından biri olarak tüm alıkoyma yerlerinin bağımsız uzmanlar tarafından ziyaret edilmesi fikrini geliştirmiştir.

Avrupa Konseyi, Avrupa için bir ziyaret organının oluşturulmasına yol açan Avrupa İşkenceyi Önleme Sözleşmesini (ECPT) kabul ettiğinde bu fikir bölgesel düzeyde bir gerçeklik haline geldi. İşkenceyi Önleme Komitesi (CPT) olarak bilinen bu organ Avrupa Konseyinin tüm üye ülkelerindeki alıkoyma merkezlerine habersiz ziyaretler yapmaya yetkilidir. Birleşmiş Milletler İşkenceye Karşı Sözleşmenin Seçmeli Protokolünü (OPCAT) kabul ettiğinde bu fikir evrensel bir boyut kazandı. 22 Haziran 2006 tarihinde yürürlüğe giren OPCAT’ın yenilikçi niteliği ziyaretlerin ulusal mekanizmaların yanı sıra uluslararası bir heyet tarafından da yapıldığı çifte sisteminde yatmaktadır. Uluslararası ziyaretler İşkenceyi Önleme Alt Komitesi tarafından yürütülürken, her Taraf Devletin bir veya daha fazla ulusal ziyaret heyeti oluşturma yükümlülüğü vardır; bu, Ulusal Önleme Mekanizmaları (UÖM) olarak bilinir.

Bu UÖM’lerin yetkileri ve güvenceleri, OPCAT tarafından tanımlanan kriterleri[1] karşılayana kadar Taraf Devletlerin kendi ulusal mekanizmalarının tipi ve yapısı sürüncemede kalacaktır. Bu bakımdan, bağımsızlık çok önemlidir ve Taraf Devletler “görevlilerinin bağımsızlığının yanı sıra (…) işlevsel bağımsızlığı da” güvence altına almak zorundadır (OPCAT Madde 18). UÖM üyeleri ve görevlilileri kişisel ve kurumsal olarak yetkililerden bağımsız olmakla kalmamalı, aynı zamanda UÖM’ler mali bağımsızlıktan da yararlanmalıdır.

OPCAT’ın metni, UÖM’lerin yetkileri ve güvencelerine ilişkin epeyce ayrıntılıyken, mekanizmanın bileşimi hakkında o kadar da açık değildir. OPCAT’ın 18.2. Maddesi yalnızca şunu belirtir: “Taraf Devletler ulusal önleme mekanizması uzmanlarının gerekli beceri ve mesleki bilgiye sahip olmasını sağlamak için gerekli önlemleri alacaktır.”[2]

Her ne kadar farklı mesleki bilgi alanlarının dengesi metinde özel olarak belirtilmemişse de, APT ziyaret mekanizmalarının multidisipliner olmasının önemine sürekli vurgu yapmıştır. Bununla birlikte UÖM’lerin atanmasında şu andaki eğilim, çoğu (tümüyle değilse) esas olarak avukatlardan oluşan mevcut ulusal organların seçilmesi yönündedir.

Bu bağlamda APT mesleki arka planda, özellikle tıp uzmanlığını içeren bir çeşitliliğin ulusal ziyaret heyetlerinde temsil edilmesinin sağlanmasının önemini vurgulamayı gerekli görmüştür.

Bu broşür alıkoyma yerlerine düzenli ziyaretler gerçekleştirme mekanizmaları, özellikle OPCAT çerçevesinde ziyaretler yapan UÖM’ler için hazırlanmıştır. Broşür, diğerlerinin yanı sıra hekimlerin ve/veya diğer nitelikli sağlık çalışanlarının mekanizmanın her düzeyine; karar alma organlarına, sekretaryaya ve son olarak da ziyareti gerçekleştiren ekiplere dahil edilmesinin zorunluluğunu göstermeyi amaçlamaktadır.

Yalnızca bir hekim ve/veya nitelikli bir sağlık çalışanı alıkoyma yerinin sağlık üzerindeki etkisini tüm yönleriyle tam olarak değerlendirebilir, alıkonanlarla ve yetkililerle özel sağlık sorunlarını konuşabilir, alıkoyma yerindeki sağlık hizmetlerinin ve sağlanan bakımın yeterliliğini ve uygunluğunu değerlendirebilir ve en önemlisi işkence ve kötü muamelenin önlenmesinde gerekli olan tıbbi uzmanlığı sağlayabilir.

Sağlık çalışanları ve ulusal düzeydeki ziyaretlerin bağlamı – genel ilkeler   

Devletler arasında, özgürlüğünden yoksun bırakılanlar dahil tüm bireylerin insan haklarını koruma yükümlülüklerini yerine getirmek için alıkoyma yerlerinin daha şeffaf hale gelmesi gerektiğine ilişkin artan bir kabul vardır.

Özgürlüğünden yoksun bırakılan kimselerin tutulduğu her türden yer, yalnızca cezaevleri, tutukevleri veya karakollar değil, göçmen merkezleri, akıl sağlığı kurumları, reşit olmayanların barındırıldığı merkezler ve askeri alıkoyma binaları da bağımsız ulusal organların ziyaretine tabi olmalıdır.[3]

Bağımsız bir ulusal heyet tarafından tüm alıkoyma yerlerine yapılan düzenli ve habersiz ziyaretlerin ana amacı alıkonanların insan haklarına saygı gösterilip gösterilmediğini izlemek ve ihlallere, özellikle işkence ve diğer kötü muamele biçimlerine karşı caydırıcı olmaktır. Alıkoyma yerlerine yapılan ziyaretlere ilişkin kapsamlı bir yaklaşım diğerlerinin yanı sıra alıkoyma koşullarının (altyapı, su, sıhhi tesisat ve hijyen dahil) değerlendirilmesinin, sağlık bakımının yeterlilik ve uygunluğunun ve insan haklarına ve kanuni güvencelere uyulmasının ve korunmasının, olası işkence ve diğer kötü muamele biçimlerinin izlenmesini ve belgelenmesini gerektirir. Söz konusu çök yönlü değerlendirmeler, hukuk, insan haklarının yanı sıra tıbbi uzmanlığı kapsayan multidisipliner bir ekibin multidisipliner analiz ve uzmanlığını gerektirir.

Alıkoyma yerlerinin düzenli önleyici ziyaretlerle izlenmesi, özgürlüğünden yoksun bırakılan kişilerin alıkonma koşullarının ve bu kişilere karşı muamelenin tüm yönlerini ilk elden değerlendirerek, zaman içinde işkence ve kötü muameleyi önlemeyi amaçlayan bir süreçtir. Bağımsız ulusal ziyaret heyetlerinin önceden bildirmeksizin her türden alıkoyma yerlerine erişim hakkı olması güçlü bir caydırıcı etkiye sahiptir.  

BM İşkence Özel Raportörü bu önleyici ziyaretlerin özünü mükemmel bir sentezini sunmuştur:

“Ulusal ve uluslararası uzmanların her alıkoyma yerini önceden haber vermeksizin istediği zaman teftiş etme yetkisine sahip olması, cezaevi kayıtlarına ve diğer evraklara erişme hakkına sahip olması, alıkonan her kişiyle özel olarak konuşma ve işkence mağdurlarını tıbbi soruşturmasını yürütme hakkına sahip olmasının güçlü bir caydırıcı etkisi vardır. Söz konusu ziyaretler, aynı zamanda, bağımsız uzmanların mahkûmlara ve alıkonanlara karşı muameleyi ve alıkonmanın genel koşullarını (…) inceleme fırsatı yaratır. Sorunların çoğu, düzenli izlemeyle kolayca iyileştirilebilecek yetersiz sistemlerden kaynaklanır. Ziyaret eden uzmanlar, alıkoyma yerlerine düzenli ziyaretler yaparak genellikle gözlemledikleri sorunları çözmelerinde yardımcı olmak üzere ilgili yetkililerle yapıcı bir diyalog kurarlar.”[4]

Alıkoyma yerlerine yapılan bu ziyaretlerin önleyici niteliği onu, bağımsız ulusal organların yapacağı diğer türden ziyaretlerden ve özellikle alıkonanların yaptıkları bireysel şikâyetlerin soruşturulması için yapılan ziyaretlerden amaç ve yöntem bakımından ayırır.

2. Multidisipliner ulusal mekanizmalar: tıbbi bakış açısının önemi

Yukarıda açıklandığı gibi, önleyici ziyaretler, alıkoymanın tüm yönlerine baktıklarından ötürü kapsamlı ziyaretlerdir ve bundan ötürü multidisipliner bir yaklaşım gerektirirler.[6] Bu yaklaşım, ulusal mekanizmanın bileşiminde, personelinde ve ziyareti gerçekleştiren ekiplerde yansımasını bulmalıdır. Diğer uzmanlara ek olarak, ziyaret gerçekleştiren her ekipte bir hekim veya başka bir nitelikli sağlık çalışanı bulunmalıdır.

Bir alıkoyma yerinin çalışmasının, alıkonanlara muameleyi ve alıkoyma koşullarının incelenmesini içeren nesnel bir analizini oluşturmak için aşağıdaki bakış açılarının özetlenmesi gereklidir:

3. Ziyaret eden ekibin farklı üyelerinin bakış açısı.

Bu bakış açılarının algılanması ziyareti gerçekleştiren ekiplerin mesleki geçmişine bağlı olarak büyük ölçüde değişebileceğinden ötürü çeşitli mesleklerden kişilerin olması önemlidir.

Ceza yargılaması sisteminde ve kanuni güvencelerde özel bir uzmanlık gerekli olacakken, özellikle işkence ve kötü muameleye ilişkin hassas sağlık konularını karşılamak, sağlık sistemini değerlendirmek (örneğin, tıbbi dosyaların ve kayıtların analizi ve alıkoyma yerindeki sağlık personeliyle görüşmeler) ve alıkoymanın genel koşullarının alıkonulanlar üzerindeki etkilerini (hijyen, beslenme, duşlara erişim, nüfusun aşırı yoğun olması, vb.) değerlendirmek için bir hekimin katılımı zorunludur.  Bu tıbbi uzmanlık ziyaret mekanizmalarıyla yapılan izlemenin kalitesini arttırır.

Bir alıkoyma yerinin çalışmasının analizi alıkoyma koşullarına ilişkin uluslararası ve ulusal normlara ve standartlara uygunluğunun incelenmesini de kapsar. Bu bağlamda hekimler ve diğer sağlık çalışanları, normların ve standartların içeriğine ve uygulanmasına ilişkin, özellikle sağlık bakımının sağlanması ve buna erişim ve alıkoyma yerlerinde çalışanların iş etiği kuralları hakkında açık ve büyük katkı sağlayabilir.

Yine de tıbbi perspektif ziyaretlerle sınırlandırılmamalıdır. Alıkoyma yerlerinin izlenmesi bir süreçtir ve ziyaretin kendisi bir amaç değil, araçtır. Yetkililerle yapıcı bir diyalog kurmak için bir başlangıç noktası sağlar. Ziyaret raporu ve somut önerilere dayanan bu diyalog özgürlüğünden yoksun bırakılan kişilerin tedavilerini ve koşullarını daha iyi hale getirmeyi amaçlar.

Bir hekim veya diğer sağlık çalışanları raporun ve önerilerin hazırlanmasına, yetkililerle diyaloga ve önerilerin uygulanmasının takip edilmesine paha biçilmez bir katkı sağlayabilir. Tıbbi perspektif, yasal yönleri hakkındaki gözlemler dahil, işkencenin önlemesi ve alıkoyma sisteminin ve koşullarının daha iyi hale getirilmesi üzerine tüm düşüncelerde önemli bir yere sahiptir.[7]

Son olarak bir hekimin veya uygun niteliklere sahip başka bir sağlık çalışanının, ilgili ulusal sağlık makamlarıyla (örneğin, cezaevi reviri, Sağlık Bakanlığı, vb.) veya uluslararası kurumlarla tıbbi konuların görüşülmesi için de ziyaret mekanizmasının bir parçası olması önemlidir. BU özellikle, UÖM ile SPT arasında doğrudan bağlantı kurulabileceği veya kurulması gerektiği için OPCAT’taki UÖM’ler için önemlidir.

Bu yüzden hekimler ve sağlık çalışanları yalnızca personel veya uzmanların arasına değil, aynı zamanda ziyaret mekanizmasının karar alma organına da dahil edilmelidir.

Hekimlerin ve diğer sağlık çalışanlarının ziyaretler sırasındaki özel rolü

Ziyarete gerçekleştirecek ekibin alıkoyma yerinde geçireceği zamanı optimize etmek için ziyaretten önce ciddi bir hazırlık çalışması yapılmalıdır. Özel olarak, ziyaret ekibinin üyeleri çalışmalarını[8] dikkatle organize etmeli ve ziyaret edilecek yere ilişkin kullanılabilir tüm bilgileri[9] toplamalıdır.

Bir alıkoyma yerine yapılan ziyaret[10] sırasında hekim ziyaret ekibinin bir parçasıdır ve bu nedenle heyetin tüm faaliyetlerine katkıda bulunur. Alıkoyma yerinin yetkilileriyle yapılan ilk toplantıda yer alır, tüm binaları ziyaret eder ve personelle ve özgürlüğünden yoksun bırakılan kişilerle özel görüşmeler yapar.[11] Aynı zamanda ziyaretin sonunda alıkoyma makamıyla yapılan son toplantı ve görüşmeye de katılır. Hekimin rolü yalnızca işkence iddiası vakalarını tespit edip belgelemekten daha geniştir ve alıkoymanın sağlığı etkileyen tüm yönlerinin ve hem alıkoyma yerine hem de genel sağlık tesislerindeki sağlık hizmetlerine erişimin ve bunların işleyişinin analizine kadar yayılır. Ziyareti yapan hekim alıkoyma yerlerinde çalışan sağlık çalışanlarının etik uygulamasına ilişkin standartlar hakkındaki bilgileri de değerlendirmeli ve yayınlamalıdır.

1. Alıkoymanın tüm koşullarının ‘sağlık’ bileşeniyle birlikte analizi

Yukarıda belirtildiği gibi, alıkoymanın tüm koşulları alıkonan kişilerin sağlığı üzerinde doğrudan veya dolaylı etkilere sahip olabilir[12] ve belli durumlarda koşulların kendisi kötü muamele ve hatta işkenceyle aynı anlama gelebilir. Bu nedenle ziyaret sırasında hekim alıkoyma yerinin, çevresel faktörler (hava koşullarına karşı koruma, havalandırma, açık havaya erişim, vb.), nüfusun aşırı yoğun olması, su ve tuvalet, genel hijyen, gıda ve beslenme ve salgın hastalıklar dahil, halk sağlığına ilişkin yönlerini analiz etmelidir. Sağlığa ilişkin bu yönler ziyareti gerçekleştiren ekibini diğer üyeleri tarafından da incelenebilir ancak tıbbi perspektif ‘sağlık boyutu’nun kapsamlı bir analizini sağlar.

Alıkoyma sisteminin sağlık yönlerinin değerlendirilmesinde hekim önemli bir sağlık bileşeni olan bir dizi konu hakkında bir perspektif de sağlayabilir. Bunların arasında intiharları önlemek için alınan önlemlerin değerlendirilmesi, (tek başına tutma ve kısıtlama biçimlerinin kullanımı dahil) uygulanan disiplin sistemi ve kişilere tahliye öncesinde uygulanan rehabilitasyon programları da bulunmaktadır.

Alıkoyma yerindeki yaşamın belli yönlerinin potansiyel psikolojik etkisini (ve bunlardan kaynaklanan olası tacizlerin) dikkate alan bir hekim alıkoyma yerindeki, kabul ve arama usulleri, olaylarla (örneğin, isyanlar ve saldırılar) ve saldırgan veya zorluk çıkaran alıkonanlarla başa çıkma usulleri ve hatta uygulanan günlük rutinler gibi belli usullerin değerlendirilmesine katkıda bulunabilir.

2. İşkence ve kötü muamele olaylarının saptanması ve belgelenmesi

Önleyici bir ziyaretin asıl amacı tekil işkence veya kötü muamele olaylarını saptamak değilken bu yönde yapılan tüm iddiaları doğru şekilde belgelemek önemlidir. Belgelenen fiziksel ve/veya psikolojik sekelin kötü muamele iddialarıyla tutarlı olup olmadığını değerlendirmeye yalnızca hekimler yasal olarak yetkili olduklarından ötürü böylesi durumlarda bir hekimin hazır bulunması zorunludur. Dahası, alıkonan kişinin bir hekimle konuşması, aynı zamanda profesyonel tavsiye verecek ve içini rahatlatacak konumda olan biriyle konuşmada bir güven unsuru olduğundan ötürü, genellikle çok daha kolaydır.

Ziyareti gerçekleştiren ekibini herhangi bir üyesine söylenen kötü muamele iddiası vakalarında, fiziksel veya psikolojik sekelin[13] yapılan iddiaya uygun olup olmadığının değerlendirilmesi için alıkonan kişinin özel tıbbi değerlendirmesini yapmak üzere hekime başvurulabilir. Fiziksel izlerin ve hatta psikolojik sorunların bulunmamasının işkence veya kötü muamele yapılmadığını göstermediğini dikkat etmek önemlidir. 

İşkence veya kötü muamele edimleri iddiasında bulunan alıkonan kişilerle özel görüşmeler yapılması genellikle, bir güven ilişkisinin kurulmasını gerektiren, hassas ve özen gerektiren bir prosedürdür. Güven ilişkisinin oluşturulması zaman alabilir ve ulusal mekanizmanın birçok ziyaret yapmasını gerektirebilir. Alıkonan kişinin herhangi bir anda risk altına sokulmamasını sağlamak çok önemlidir. Bu yüzden alıkonan kişinin ifadesinin nasıl kullanılacağını açıkça anlaması sağlanmalıdır. Aynı şekilde, ister adı belirtilerek veya belirtilmeden kullanılsın, iddiaların iletilmesi ancak alıkonan kişinin açık onamıyla yapılabilir. 

İstanbul Protokolü - İşkence ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı, Aşağılayıcı Muamele veya Cezaların Etkili Biçimde Soruşturulması ve Belgelendirilmesi için El Kılavuzu işkence ve kötü muamele iddialarının soruşturulması ve belgelenmesinin tıbbi ve yasal yönlerini ayrıntıyla veren bir başvuru aracıdır.[14]

3. Genel sağlık hizmetlerinin değerlendirilmesi[15]

Uzmanlıkları nedeniyle, ziyaret ekibindeki hekimler özellikle alıkoyma yerlerindeki sağlık hizmetlerinin toplam işleyişine ilişkin güvenilir bir değerlendirme sunma niteliğine sahiptir. Böyle bir değerlendirmenin ilgisi Avrupa ziyaret organı olan CPT’nin “yetersiz bir sağlık hizmeti düzeyi hızla ‘insanlık dışı ve aşağılayıcı muamele’ terimi kapsamına giren durumlara yol açabilir,”[16] diye belirten yorumunda görülebilir. Bu yüzden bu değerlendirme, sağlık hizmetlerin toplam organizasyonunun yanı sıra alıkonanlara sağlanan kişisel bakıma da bakmalıdır. Kimi tekil vakalar için değerlendirme yapılması gerekirken, ziyareti gerçekleştiren hekim için amacın ne ikinci bir görüş sunmak ne de tedaviyi sağlamak olmadığı, sistemin nasıl daha iyi hale getirilebileceğini anlamak ve bu konuda tavsiyede bulunmak için bu örnekleri kullanmak olduğu vurgulanmalıdır. Ziyareti gerçekleştiren hekimin bu özel rolü hem alıkonanlara hem de yetkililere açıkça anlatılmalıdır.

Hekim alıkoyma yerindeki sağlık hizmetlerinin altyapısını ve düzeyini değerlendirmenin yanı sıra alıkonan kişinin kurumun kendisi içinde verilemeyecek düzeyde bir tedaviye gerek duyduğu durumda genel sağlık tesislerine nasıl erişebildiğini de değerlendirmelidir. Değerlendirme genel sağlık hizmetinin verilmesine ek olarak uyuşturucu/alkol bağımlılarının, yaşlıların ve her türden engellinin kullanabileceği tesisleri veya programları da içermelidir. Alıkoyma yerlerinde psiko-sosyal sorunlar çok yaygın olduğundan ötürü bu koşullardaki kişilerin yönetimine özel bir dikkat sarf edilmelidir.[17]

Tüm sağlık hizmetlerinin değerlendirilmesi, tekil hastaların olsun veya daha genel bir analiz için kayıtların temsili örnekleri olsun, tıbbi kayıtların incelenmesini gerektirir. Bir kez daha, hekimin yalnızca kayıtlara erişime değil aynı zamanda bunları teknik içeriklerinin okunmasına ve analizine dahil olması zorunludur. 

Birçok ulusal mevzuatta veya yargı yetkilerinde, kişisel tıbbi kayıtlara erişim, hekim-hasta ilişkisinin özel niteliğini korumak için katı gizlilik kurallarına bağlıdır. Olağan koşullar altında, bir kişinin tıbbi kayıtlarına ancak bu kişinin özel onamıyla erişilebilir. Bu nedenle ziyareti gerçekleştiren hekim bir alıkonanla yaptığı özel görüşme sırasında alıkonanın tıbbi kayıtlarına bakmak için onamını[18] açıkça istemelidir. Pratikte, bir alıkonanın onamı vermeyi reddetmesiyle çok nadiren karşılaşılır.[19]

Diğer taraftan, ziyaret mekanizması bir alıkoyma yerindeki sağlık hizmetlerinin işleyişinin toptan değerlendirmesini yapmak isterse, hekimin bakımın tarafsız olarak ve gereksinimler temelinde, yani hiçbir ayrımcılık olmaksızın verilip verilmediğini anlamak için tıbbi dosyaların bir kesitini veya örneklemini incelemesi gerekecektir. Böyle durumlarda, ziyareti gerçekleştiren hekimin bir ‘denetim’ işlevi vardır. BU nedenle hastaların kişisel verilerinin (adı, adresi, vb.) açıklanmaması şartıyla, bunları açık onamının alınması gerekmez.

OPCAT bağlamında, UÖM’yi belirten mevzuatın, ideal olarak OPCAT’ın 20 b) Maddesine uygun olarak tıbbi kayıtlara belli erişimleri güvence altına alması gerekir. Bu, kişisel verilerin korunmasına ilişkin ulusal normlarla uygun olabilir.

Ziyaret ekibine hekimlerin dahil edilmesinin bir diğer nedeni onların alıkoyma yerinde çalışan hekimle ve gerektiğinde daha üst düzey yetkililerle profesyonel bir ilişki kurabilecek olmasıdır.[20]

Bir alıkoyma yerinde çalışan bir hekim genellikle yalıtılmıştır, ağır bir sorumluluğu vardır ve birçok durumda kaynakları yetersizdir. Bununla birlikte hekim genellikle hem personelin hem de alıkonanların güvenini kazanmıştır. Bir ziyaret sırasında hekim, her ne kadar başlangıçta şüpheci olacak ve ziyareti işine karışma olarak görecek olsa bile, diğerli bir aracıdır. Bu nedenle ziyaret ekibinde bir hekimin bulunması profesyoneller arasında eşit düzeyde bir diyalog olma olasılığı sunar. Bu da bir güven ilişkisinin temellerini atabilir. Böyle bir diyalogun illa kolay olması gerekmez. Ancak ziyaret heyetinin bir parçası olan hekimin alıkoyma yerinde çalışan meslektaşıyla baş başa konuşabilmesi gerekir.

Alıkoyma yerinde çalışan hekim, paha biçilmez maddi bir bilgi kaynağı (muhtemel kötü muamelenin varlığı, yetersiz sağlık bakımı, tıp servisinin görevini yerine getirirken karşılaştığı güçlükler) olabilir ve ziyaret eden heyetin yaptığı sağlık önerilerini esas uygulayacak kişidir.

Ziyaret eden hekimin son rolü alıkoyma yerindeki sağlık personelinin etik uygulama standartlarının değerlendirilmesidir.[21] Böylesi ortamlarda çalışan sağlık personeli sık sık görünüşte çelişen sorumluluklarla karşılaşırlar. Bir yandan alıkonan hastaya tarafsız sağlık hizmeti verme görevi varken diğer yandan yetkililerin esas kaygısının alıkoyma yerinin güvenlik ve emniyeti olan bir kurumda çalışmaktadır. Hekimlerin hastalarına ve özgürlüğünden yoksun bırakma sistemine karşı eşzamanlı yükümlülüklerindeki bu açık çelişki “ikili bağlılık” olarak adlandırılır.[22]

Rutin sağlık hizmeti sağlamanın etik yönlerine ek olarak sağlık çalışanlarının alıkoyma yerlerinde “ikili bağlılık” sorunuyla karşılaşabileceği belli özel durumlar vardır. Bunlar hekimlerin disiplin yaptırımlarında (özellikle her türden tek başına tutma ve bağların kullanılmasında), üst aramalarında (mahrem yerlerin aranması), ölüm cezasında, tedaviyi reddetme ve açlık grevlerindeki rolünü içerir. Ziyaret ekiplerindeki hekimler alıkoyma yerlerindeki bu hassas durumların ele alınma biçimine ve uluslararası etik standartlara uyulup uyulmadığına özel bir özen göstermelidir. Alıkoyma yerinde müdür ile tıbbi personel arasında bir çelişki olması durumunda uygulanan prosedürleri de değerlendirmelidir.

İşkencenin önlenmesi dikkat alındığında her şeyin üzerindeki ilke hekimin işkence veya başka bir kötü muamele biçimine, aktif veya pasif olarak, asla katılmayacak veya yapılmasına göz yummayacaktır.

Uluslararası tıp etiği standartlarına kılavuzluk eden deklarasyonlar veya açıklamalar için Dünya Tabipler Birliği (WMA) web sitesine başvurun.[23]   

II. kısımda gördüğümüz gibi, hekimlerin veya diğer sağlık çalışanlarının ziyaret mekanizmasının üyesi veya ziyaret organının sekretaryasının personeli olması önemlidir. Bazen bu ulusal organların ziyaret ekiplerine, ziyaret edilen belli bir yerin özelliklerine veya ilk ziyaret sırasında kaydedilen sorunlara bağlı olarak geçici olarak ek uzmanlar katması da gerekli olacaktır.  

1. Ziyaret mekanizmasındaki personelin profili

Ulusal düzeydeki bir ziyaret mekanizmasıyla çalışan tüm kişiler için gerekli olan ana nitelik, bağımsız olmalarıdır.[24] Bu, hem mesleki hem de kişisel bağımsızlık göstermesi gereken hekimlere ve diğer sağlık çalışanlarına aynı şekilde uygulanır. Hekim veya sağlık çalışanı insan ilişkileri gibi alanlarda deneyimli olmalı, gözlem ve analiz kapasitesine sahip olmalı ve görüşme ve rapor yazma deneyimine sahip olmalıdır.

İşkence ve kötü muameleyi belgeleme becerilene ek olarak hekimin halk sağlığı ilkeleri, sağlık sistemlerinin organizasyonuna ve ideal olarak, insan hakları uygulama deneyiminde paha biçilmez bir varlık olan, adli sistem ve cezaevi sistemine ilişkin iyi düzeyde bilgi sahibi olmalıdır. Alıkoyma yerlerinde psiko-sosyal bozukluğu olan çok sayıda kişi olduğundan akıl sağlığı ve işkencenin psiko-sosyal sonuçları hakkında bilgi ve eğitim sahibi olmak da önemlidir.  Ulusal ziyaret mekanizmalarının bu "halk sağlığı yaklaşımı’ en iyi halk sağlığında veya hatta önceden alıkoyma yerlerinde çalışmış olan pratisyen hekimler veya hekimler tarafından yerine getirilebilir. Ulusal mekanizmanın üyeleri veya personeli arasında birkaç hekim olduğunda farklı uzmanlık alanlarının temsiliyle tamamlanması tercih edilmelidir.

Hekimlere ek olarak vasıflı hemşirelerin bulunmasının ziyaretler sırasında organizasyona ilişkin pratik soruların (yönetim ve tıbbi malzeme stoku, hijyen, vb. gibi) değerlendirilmesi için özellikle yararlı olacağı da vurgulanmaya değer.

Ziyaret mekanizmasının bir üyesi olan hekim veya sağlık çalışanlarının profiline bakılmaksızın alıkoyma yerlerinin izlenmesi hakkında ve daha özel olarak özgürlüğünden yoksun kişilerle görüşme yapma ve işkence ve kötü muamelenin belgelenmesi hakkında özel olarak eğitim almış olmaları önemlidir.

Ulusal mekanizmaların geçici olarak uzmanlara başvurma olanağına sahip olması özellikle yararlıdır. Ancak bu söz konusu uzmanların ülkede bulunduğu ve ziyaret mekanizmasının bunları tutmak için yeterli mali kaynağa sahip olduğunu varsaymaktadır.[25]   

Ziyaret mekanizmaları uzmanları kullanarak, ihtiyaçlarına göre farklı uzmanları talep edebilir. Uzmanların varlığı ziyaret edilecek yerin belli özelliklerinin (örneğin akıl sağlığı kurumlarına yapılan ziyaretler akıl sağlığı çalışanının varlığını gerektirir) yanıtlanmasında, ziyaretin belli amaçlarının yerine getirilmesinde veya önceki ziyaret sırasında karşılaşılan ve uzman takibini gerektiren konuların yanıtlanması için yararlı olabilir.

Ziyaretin amacının işkence veya kötü muamele iddialarının belgelenmesi olduğunda bir adli tabibin varlığı özellikle yararlı olabilir. Bu hekim iddiaların gözlemleriyle uyumlu olup olmadığına karar verebilecek bir konumda olacaktır. Diğer bir deyişle, adli tıp geçmişi olan bir hekim tıp ile hukuk arasında bir arayüz olarak hareket etmek için özellikle yararlıdır. İyi insan ilişkileri kapasitesine sahip ve mümkünse daha önceden işkenceyi belgeleme deneyimine sahip klinik adli tabiplerin seçilmesi önerilir.

Psikiyatri hastanelerine veya zihinsel bozukluğu olan kişilerin istekleri dışında alıkonuldukları diğer kurumlara yapılan ziyaretler için bir psikiyatrın varlığı önemlidir –hatta zorunludur. Açık güvenilirlik nedenlerinden ötürü hastalara verilen kişisel psikiyatrik tedaviyi değerlendirebilecek konumda olanlar yalnızca onlardır. Alıkoyma yerlerinde psiko-sosyal bozukluğu olan çok sayıda kişi olduğundan, bir psikiyatr cezaevi diğer yerlere yapılan ziyaretlere de katılabilir. Önceki ziyaretlerde yaygın akıl sağlığı sorunlarıyla karşılaşılan yerlerde, daha sonraki ziyaretlere bir psikiyatrın dahil edilmesi de düşünülebilir. Son olarak belli bir durumda psikiyatrların mevcudiyeti sınırlıysa, bir psikiyatri hemşiresi de ekibin değerli bir üyesi olabilir.

Ulusal mekanizmalar belli gereksinimlerine ve mevcut olmalarına bağlı olarak başka uzmanlardan da yararlanabilir.

Her türden alıkoyma yerine İşkenceye Karşı Sözleşmenin Seçmeli Protokolde öngörüldüğü şekilde yapılan düzenli önleyici ziyaretler işkence ve kötü muameleyi önlemenin etkili yollarından birini temsil eder ve alıkoyma koşullarının daha iyi hale getirilmesine katkıda bulunur. Bununla birlikte böyle bir ziyaret sisteminin tümüyle etkili olması için, diğerlerinin yanı sıra hekimler ve diğer sağlık çalışanlarını içeren multidisipliner bir organ tarafından yürütülmesi gerekir. Alıkoyma yerlerinin ziyareti alıkoyma koşullarının tüm yönlerine bakan genel, kapsamlı bir yaklaşımı gerektirir. Bu yönlerden, sağlık hizmetleri, işkence vakalarının belgelenmesi, etik standartlar gibi bazıları ancak hekimler veya diğer sağlık çalışanları tarafından yeterli şekilde değerlendirilebilir.

Tıbbi uzmanlığın dahil edilmesinin, Seçmeli Protokole göre yeni kurulan UÖM’ler için gerçek bir zorluk olduğunun farkındayız. Hekimleri ve/veya diğer sağlık çalışanlarını belli ziyaretler için geçici olarak tutma olanağının dikkate değer olasılıklardan biri olması diğer yaklaşımları dışlamamalıdır. Gerçektende, hekimlerin ve sağlık çalışanlarının katkısı, genel tartışmalara farklı bir perspektif ve uzmanlık katmanın yanı sıra işkencenin önlenmesi ve alıkoyma koşullarının daha iyi hale getirilmesine özel öneriler sağladıklarından ötürü fiilen ziyaretlere katılmanın ötesine geçer. Bu yüzden devletler hekimlerin ve diğer sağlık çalışanlarının UÖM üyesi olarak atanmasını teşvik etmelidir. UÖM’ler söz konusu uzmanlığı kendi sekretarya personeline dahil etmeyi de düşünmelidir.

Ziyaret mekanizmalarında istenen mesleki bakımdan multidisipliner olmanın yalnızca hekimlerin ve sağlık çalışanlarının dahil edilmesinin ötesine geçmesi gerekiyorsa da, bunların ziyaret organlarına katılmaları bu yönde atılan önemli bir ilk adımı oluşturur.

•       Guide to the Establishment and Designation of National Preventive Mechanisms (Ulusal Önleme Mekanizmalarının Oluşturulma ve Atanma Kılavuzu)APT, Cenevre, 2006 - www.apt.ch

•       Bakanlar Komitesinin üye devletlere Avrupa Cezaevi Kuralları hakkında Rec (2006)2 sayılı Avrupa Cezaevi Kuralları Önerisi (Bakanlar Komitesi tarafından 11 Ocak 2006 tarihinde kabul edildi)- www.coe.int  

•       Istanbul Protocol - Manual on the Effective Investigation and Docu­mentation of Torture and Other Cruel, Inhuman or Degrading Treat­ment or Punishment (İstanbul Protokolü - İşkence ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı, Aşağılayıcı Muamele veya Cezaların Etkili Biçimde Soruşturulması ve Belgelendirilmesi için El Kılavuzu), Mesleki Eğitim Dizisi No. 8, Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Yüksek Komiserliği, Cenevre, 2001

- www.ohchr.org/english/about/publications/docs/8rev1 .pdf

• Monitoring Places of Detention: a practical guide (Alıkoyma yerlerinin izlenmesi: Pratik bir kılavuz) APT, cenevre, 2002

•       Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin cezaevlerindeki sağlık hizmetlerinin etik ve organizasyona ilişkin yönleri hakkında R (98)7 sayılı Önerisi.

•       Medical Investigation and Documentation of Torture: A Handbook for Health Professionals (İşkencenin Tıbbi Soruşturması ve Belgelenmesi: Sağlık Çalışanları için Elkitabı), Jonathan Beynon ile birlikte Michael Peel ve Noam Lubell (2005), Essex Üniversitesi, İnsan Hakları Merkezi- http://www.fco.gov.uk/

•       CPT standartları – CPT Genel Raporlarının "önemli" bölümleri, CPT/lnf/E(2002)1-Rev.2007   

•       Birleşmiş Milletler Uyuşturucu ve Suç Dairesi, Ceza Yargılaması Değerlendirme Araç kiti (sağlık bileşeniyle birlikte polis, mahkemeler, cezaevleri ve hapsetmeye alternatiflerin değerlendirmesini içermektedir)

•       WHO/ICRC Akıl Sağlığı ve Cezaevleri hakkında Bilgi Formu:

•       WHO Akıl Sağlığı Tesislerindeki İnsan Haklarını İzleme için Mekanizmaları Oluşturmayı Destekleyen Ülkeler hakkında Bilgi Formu:  

Yararlı  linkler

•       Avrupa İşkenceyi Önleme Komitesi
www.cpt.coe.int

•       Kızılhaç Uluslararası Komitesi
www.icrc.org

•       İşkence Mağdurları için Uluslararası Rehabilitasyon Konseyi
www.irct.org

•       Ceza Reformu Enternasyonali
www.pri.org

•       İnsan Hakları için Hekimler
http://physiciansforhumanrights.org

•       Dünya Sağlık Örgütü
www.who.int

•       Who Mind projesi – Akıl Sağlığı, İnsan Hakları ve Kanunlar: Akıl Sağlığında
Küresel İnsan Hakları Acil Durumu
www.who.int/mental health

•       Dünya Tabipler Birliği

(Uluslararası tıp etiği standartları kılavuzu)