ON YILLIK ÖZGÜN BİRİNCİ BASAMAK MESLEKİ EĞİTİM MODELİ: TÜRK TABİPLERİ BİRLİĞİ GENEL PRATİSYENLİK ENSTİTÜSÜ

Dr. Aylin Sena BELİNER

TTB GPE Bilim Kurulu ve Yönetim Kurulu Üyesi

“Pratisyen hekim daha az eğitimli ve az nitelikli hekim olmayıp görev bölgelerinde sık görülen sağlık sorunlarının tanı ve tedavisinde; organ, sistem ve etken ayrımı yapmada en az uzman hekim ölçüsünde bilgi ve beceri sahibi hekimdir”

Prof. Dr. Nusret H. FİŞEK

Bir ülkenin sağlık sistemini anlamak istediğimizde bakmamız gereken iki önemli unsur bulunmaktadır.  İlki, birinci basamak sağlık sistemi örgütlenme yapısı; diğeri de hekim istihdam tipidir. Diğer uzmanlık alanlarından farklı olarak birinci basamak hekimlerinin mesleki eğitimi ve çalışma yaşamının düzenlenmesi, doğrudan sağlık sistemi ile ilişkilidir. Toplumcu sağlık anlayışı ile örgütlenmiş birinci basamak sağlık hizmeti sunumu, toplum odaklı sürdürülen bir Genel Pratisyenlik uzmanlık eğitimi ve toplum içinde gerçekleşen bir mezuniyet öncesi tıp eğitimi başarılı sağlık sisteminin koşullarındandır. 1975’lerden sonra tıpta yaşanan hızlı değişme ve gelişme ve sonucunda uzmanlaşmanın artmasıyla, insana bütüncül bakabilecek ve toplum ile birlikte değerlendirecek bir hekim gücüne gereksinim olmuştur. Bu nedenle, Genel Pratisyenlik meslek eğitimi son 20 yılda tüm dünyada özel bir ilgi görmüştür.  Özellikle son 10 – 15 yılda Avrupa’da bu alanda önemli gelişmeler yaşanmış, Avrupa Birliği ölçütleri geliştirilmiştir. Avrupa ülkelerinin çoğunluğu bu ölçütlere uygun eğitim programlarını uygulamaktadır. Avrupa Topluluğu Direktifi (EC 86/457) uyarınca, 1990’da genel pratisyenlik özgün meslek eğitimi tüm Avrupa Topluluğu ülkelerinde kabul edilmiştir

Genel Pratisyen’i tanımlamak gerekirse;

* Sağlıksızlığın etkenlerinin temel olarak insanların yaşadıkları ortamlardan kaynaklandığını kavramış,

* İnsan yaşamının bütünlüğü içinde, bireyleri ve toplumu fiziksel, ruhsal ve sosyal yönleri ile bir bütün olarak değerlendirerek sağlık hizmetinin hastaların yanında sağlıklı bireylere de götürülmesi gerektiğini bilen,

* Koruyucu, sağlığı geliştirici ve tedavi edici sağlık hizmetlerini bütüncül içinde sunabilen,

* Sektörler arası işbirliğinin ve ekip çalışmasının gerekliliğini bilen, bireylere ve topluma doğal ortamları içinde hizmet sunabilen,

* Yaş, cinsiyet, organ, sistem, hastalık ayrımı yapmadan birinci basamak sağlık hizmeti verebilen,

* Diğer basamaklardaki hizmetleri de izleyip yönlendirebilen,

* Mesleki pratiğini hasta – hekim ilişkisi ile sınırlamayıp, bilimsel araştırmalar yapabilen

  • Bu anlamda iyi bir KLİNİSYEN olma yanında, iyi bir YÖNETİCİ, iyi bir ARAŞTIRMACI, iyi bir İLETİŞİMCİ, iyi bir EĞİTİMCİ olarak EKİBİNE ve TOPLUMA profesyonel anlamda DANIŞMANLIK ve ÖNDERLİK yapabilen hekimdir.”

Temel sağlık hizmetlerinin ilk uluslararası belgesi olan Alma – Ata Bildirgesi’nde (1978) “Temel Sağlık Hizmetleri, ülkenin sağlık hizmetinin çekirdeğini oluşturur ve genel anlamdaki toplumsal ve ekonomik kalkınmanın vazgeçilmez bir parçasıdır. Ulusal sağlık sisteminin, insanların yaşadığı ve çalıştığı yerlerin mümkün olduğu kadar yakınına götürülmüş, bireylerin, ailelerin ve toplumun ilk başvuru yeri olan, sağlık hizmeti zincirinin birinci halkasını oluşturur.”  denilmektedir. Temel sağlık hizmetleri; birinci basamak sağlık hizmetini, bu alanda örgütlenmeyi ve sağlık dışı sektörlerin sorumluluklarını da içeren geniş kapsamlı bir kavramdır. Dünya 1978’lerde çağdaş sağlık anlayışını yeni tanımlamaya başlarken Türkiye’de birinci basamak hekimi tipinin ve hizmet sunum biçiminin tanımlanması 1961’de Prof. Dr. Nusret  H. Fişek öncülüğünde Sağlık Hizmetlerinin Sosyalleştirilmesi Yasası (224) ile başlar.

 

Türk Tabipleri Birliği (TTB) çatısı altında birinci basamak hekimliği alanında ilk örgütlenme çalışmaları 1989 yılında pratisyen hekimlik kurullarının oluşturulması ile başlamıştır. İlk yıllardaki etkinlikler özlük haklarının kazanılması temelinde gerçekleşmiş, izleyen yıllarda sürekli eğitim ve mesleki eğitim programını geliştirme etkinlikleri eklenmiştir. Genel pratisyenlik hareketi iki dönem halinde gelişme göstermiştir. İlk dönem 1989 – 1998 yıllarını içeren, öğrenme ve gelişme dönemidir. Bu dönemde dünya örnekleri incelenerek birinci basamak sağlık sistemi ve genel pratisyenlik mesleki eğitimi tartışmaları sürdürülmüş, örnek uluslararası dokumanlar Türkçe’ye kazandırılmış ve altı kongre ile bu tartışmalar ülke çapında yaygınlaştırılmıştır. Çok sayıda eğitim etkinliği düzenlenmiş, Sağlık Bakanlığı ile ortak çalışmalar sürdürülmüştür.

1995 yılında Bolu’da çok sayıda pratisyen hekimin katıldığı bir çalıştayda “Genel Pratisyenlik ayrı bir tıp disiplinidir.” görüşü benimsenmiştir. Bu görüşten yola çıkarak bu alanda akademik bir yapı olması gerektiği kararıyla Türk Tabipleri Birliği Genel Pratisyenlik Enstitüsü (TTB GPE) 05 Kasım 1998’de “doğru hedef ve doğru programlarla, mesleki eğitimimizi kurgulamak bizim elimizde” diyerek kurulmasıyla ikinci döneme geçilmiştir. TTB GPE 1998 – 2000 yılı çalışma raporu “TTB’nin örgütsel sorumluluğunda özerk bir iç işleyişi olan bir eğitim kurumu olarak tanımlanan GPE’nin amacı ve işlevi; Genel Pratisyenlik mesleki eğitimi ve sürekli eğitimini, akademik kariyer yapısını düzenlemek, değerlendirmek ve denetlemek olarak belirlenmiştir. Bu amaç ve işleve uygun olarak GPE’nin, eğitim programlarını, süreçlerini ve ortamını belirleme; ilk eğiticileri tanımlama ve belirleme; konuya ilişkin araştırmalar yapma; eğitim materyalini hazırlama; ilk genel pratisyen eğiticileri yetiştirme görevi olacaktır” diyerek başlamaktadır.

TTB GPE tarafından uygulanmakta olan mesleki eğitim programı Avrupa Genel Pratisyenler Birliği (UEMO) Genel Pratisyenlik Uzmanlık Eğitimi Uzlaşı Konferansı Sonuç Belgesi (1994) temelinde tasarlanmıştır. Bu temelde UEMO’ya göre Genel Pratisyenlere yönelik uzmanlık eğitimi programı:

  1. Kendi eğiticilerine sahip olmalı
  2. En az 3 yıllık özgün eğitim programına sahip olmalı
  3. Eğitim programlarının en az yarı süresi alanda (birinci basamak sağlık kurumlarında) uygulanmalıdır. Modüler, esnek, küçük grup temelinde, sorun çözmeye dayalı, etkileşimli ve öğrenen-merkezli özellikte olmalıdır.

TTB GPE, Genel Pratisyenlik mesleki eğitimini alanın kendi eğiticileri tarafından, çalıştıkları kurumda, ülkenin öncelikli sağlık sorunlarını odağına alan, genel ve bireysel öğrenme hedefleri çerçevesinde ikinci ve üçüncü basamak sağlık kurumlarından yararlanan ve öğrenen merkezli bir iş – sırasında eğitim süreci olarak tanımlar.

TTB GPE Genel Kurulu tüm eğitim koordinatörlerinden oluşmaktadır. 9 Bölge Eğitim Koordinatörleri Kurulu bulunmaktadır. Bu kurullar her bölge için bölge eğitim koordinatörleri ve yönetmelikte belirtilmiş kuruluşların temsilcilerinden oluşmaktadır. Merkez Yönetim Kurulu 21, Bilim Kurulu 32 ve Eğitim Koordinatörleri Kurulu 18 seçilmiş kişiden oluşmaktadır. 13 üniversite, TTB Uzmanlık Dernekleri Eğitim Kurulu (UDEK), yerel düzeyde Sağlık Müdürlükleri, Pratisyen Hekimlik Derneği (PHD) ve birçok uzmanlık derneği ile işbirliği yapılmaktadır.

Genel Pratisyen eğiticisinin tanımı GPE Çalışma Yönergesi’nde; “Eğitici Genel Pratisyen; eğitici olmaya gönüllü, mesleki deneyimi olan, genel pratisyenlik mesleki eğitim programında yer alan, altı temel modülün eğitici eğitimi kursuna katılmış, altı temel modül ya da klinik modüllerden birinde eğiticilik yapabilen Genel Pratisyendir.” olarak tanımlanmaktadır.

Kendi mesleki eğitim programı olmasının yanında çalışılan alana sahip çıkmanın 3 ayağı vardır:

 

  1. Kendi dergisinin olması:  TTB Sürekli Tıp Eğitimi Dergisi (STED ), TTB tarafından birinci basamak sağlık hizmetlerinde çalışmakta olan hekimlerin mesleki gelişimini desteklemek ve tıp alanındaki güncel gelişmeleri izlemelerini sağlamak amacıyla 17 yıldır yayınlanmaktadır. Her ay 10 000 adet basılan dergi, başta 5 400 sağlık ocağı olmak üzere ülkemizde birinci basamak sağlık hizmeti sunan kurumlara ve hekimlere ulaşan, alanında benzeri olmayan, özgün bir süreli,Türk Tıp Dizinine girmiş birinci basamak yayınıdır. Ücretsizdir ve başvuru yeterlidir. Ayrıca Pratisyen Hekimlik Derneği “Genel Pratisyen” adında periyodik dergi çıkarmaktadır. Derneğe üye olanlara ücretsiz sağlanmaktadır.

 

  1. Araştırma yapmak: TTB GPE’nin alana sahip çıkmanın araştırma yapmaktan geçtiği bilinci ile Araştırma Proje Ödülü bulunmakta ve bilimsel destek yanında finansal destek de sağlamaktadır.

 

  1. Derneğinin olması: Türkiye’de birinci basamakta alanına 10 yıldır sahip çıkan ve çıkmaya da devam edecek olan Pratisyen Hekimlik Derneği bulunmaktadır.

 

Bu üç ayak dışında ise pekiştiren başka unsurlar da bulunmaktadır. Bunun en önemlisi de uluslararası platformda tanınmak ve kabul edilmektir. Tam da bu bağlamda, gerek TTB Pratisyen Hekimler Kolu gerekse Pratisyen Hekimlik Derneği temelinde bir süredir gözlemci üye olarak katılınan UEMO (Avrupa Genel Pratisyenler Birliği)’ya 27 Ekim 2007 tarihinde Toledo (İspanya) kentinde yapılan UEMO Genel Kurulunda Türkiye olarak oy birliğiyle TAM ÜYE olarak kabul edilmiştir.

TTB GPE Mesleki Eğitim Programı; 05 – 08 Kasım 1998 ve 12 – 13 Haziran 1999 yıllarında  yapılan 2 multidisipliner çalıştayla saptanan öğrenme hedefleri temelinde tasarlanan ve hazırlık çalışmaları iki yılı bulan 6 Temel modül ve 12 klinik modülden oluşmaktadır.

Temel Modüller:

  1. Genel Pratisyenliğin Felsefesi ve Temel Özellikleri
  2. Eğitim Becerileri
  3. Sağlık Yönetimi
  4. İletişim Becerileri
  5. Birinci Basamakta Epidemiyoloji
  6. Birinci Basamakta Bilgisayar Kullanımı

Klinik Modüller:

  1. Acil Tıp
  2. Adli Tıp
  3. Bulaşıcı Hastalıklar
  4. Çalışanların Sağlığı
  5. Çevre Sağlığı
  6. Çocuk Sağlığı
  7. Geriatri
  8. Kronik Hastalıklar
  9. Küçük Cerrahi Girişimler
  10. Laboratuvar Kullanımı
  11. Ruh Sağlığı
  12. Üreme Sağlığı

2000 – 2002 çalışma dönemi TTB GPE eğitim ve örgütlenme çalışmalarının yaygınlaştırıldığı bir dönem olmuştur. Yapılan tanıtım toplantılarının yanı sıra düzenlenen kurslar, bölgesel eğitim günleri, çeşitli uzmanlık derneklerinin birinci basamakla ilgili etkinliklere katılım; Genel Pratisyenlik Enstitüsü’nün pratisyen hekimler ve akademisyenler tarafından daha fazla benimsenmesine neden olmuştur. TTB Merkez Konseyi tarafından 08 – 09 Mart 2002 tarihlerinde düzenlenen, Dünya Tıp Eğitimi Federasyonu Başkanı’nın da katıldığı Tıp Eğitimi buluşmasında GPE’yi tanıtan bir sunum yapılmış, üniversite dekanları, tıp fakültesi temsilcilerinin katıldığı toplantı sonucu eğitim süreçlerinde işbirliği yapılması kararlaştırılmıştır.

Prof. Dr. Füsun Sayek, yani “Füsun Ablamız” ülkemizde birinci basamağın ayrı bir tıp disiplini olması yönünde pratisyen hekimlere sonsuz desteği sağlamış, her ortamda bizimle birlikte olmaktan dolayı mutluluğunu belirtmiştir. Ekim 2003 yılında TTB GPE Mesleki Eğitimi Temel Modüller Eğitim Programı” kitabı önsözünde: “Yolculuklarda hedefe ulaşmak kadar, ara istasyonlar ve yolun tümü de çok önemlidir. TTB GPE’nin hedefi; daha sağlıklı bir Türkiye için nitelikli birinci basamak. Bu hedefe ulaşmak için kullandığı strateji ve amaçlardan birisi de çağdaş bir mesleki eğitim.  GPE’de eğitim yöntemi olarak; “interaktif küçük grup” temelli çalışmalar ve 16 modülle meslektaşlarımıza ulaşmayı hedeflemiştik.” diye başlıyor ve “Eminim okuyan herkes GPE trenine atlamak için heveslenecektir. Daha çok meslektaşımıza duyurabilmek ise hepimizin sorumluluğu olsun” diye de bitiriyordu.

 

TTB GPE, genel pratisyenler arasından kendi eğiticilerini yetiştirilmesi programının üç temel aşaması vardır:

  1. Kendi eğiticilerini yetiştirmesi
  2. Mesleki eğitim programının oluşturulması uygulama planının ortaya konması
  3. Öğrenim hedeflerinin belirlenmesi ve modüllerin oluşturulması

Tüm çalışmaların sonucunda, bugün yaklaşık 170 pratisyen hekim GPE’nin temel modüllerini tamamlamıştır. Eğitici eğitimi programımızla buluşan hekim sayısı 300’e yaklaşmıştır. Geçiş Dönemi Eğitim Programının temel modüller bölümü 9 bölgenin yedisinde başlamıştır. Klinik modül eğitimi 2007 yılı içinde temel modülleri tamamlayan Ankara ve İstanbul’da başlamış ve Geriatri ve Kronik Hastalıklar modüllerinin ardından Çocuk Sağlığı modülü ile klinik modüller tek tek hayata geçirilmektedir.

 

Sonuç olarak, TTB GPE artık kurumsallaşma aşamasını tamamlamak üzeredir. Bu tarihten günümüze eğitim çalışmalarının yaygınlaştırılması için değişik illere kilometrelerce yol yapıldı, yıllık izinler kullanıldı ve bunlar yapılmaya da devam edilecektir. Ankara, İstanbul, İzmir, Aydın, Adana, Diyarbakır, Edirne, Hatay, Kırklareli, Çanakkale, Samsun, Tekirdağ, Çorlu, Muğla, Lüleburgaz, Kuşadası, Kocaeli, Uşak’da yapılan Eğitici Eğitimlerinden 168 Eğitim Koordinatörü sertifikalarını almış, 82’sinin eğitimi devam etmektedir. 2007 yılında bu illere Bursa ve Balıkesir de eklenmiştir. Geçiş dönemi eğitimleri de Ankara, İstanbul (2 bölge), Kuzey Marmara, İzmir, Hatay, Samsun’da (Sağlıkta Dönüşüm Programı uygulamalarının yarattığı pek çok zorluğa karşın) devam etmekte ve yeni illerde de başlamak için hazırlıklar yapılmaktadır.

Ayrıca birinci basamak hekimlerinin sürekli mesleki eğitiminde de öncülük edilmiş ve 1989 yılından bu yana TTB Pratisyenler Hekimler Kolu, PHD ve TTB GPE işbirliği ile 12 Pratisyen Hekimlik Kongresi düzenlenmiştir.

GPE’nin meslek eğitimi programı Avrupa’nın değişik ülkelerinde uygulanmakta olan özgün Genel Pratisyenlik  programlarının en üst düzeyde içeriğine uygun  geliştirilmektedir. Bir başka özelliği, tümüyle ülke kaynaklarından ve ulusal insan gücünden yararlanmaktadır. Bu nedenle, insangücü eğitimine yönelik eğitim  programlarından esinlenmiş olmakla birlikte onlardan çok farklıdır.

TTB GPE bu özellikte bir eğitim sürecini nitelikli, eşit, ulaşılabilir, kapsayıcı, bütüncül ve multidisipliner ekibe dayalı kamu tarafından finanse edilen bir sağlık sisteminin oluşturulmasının temel koşulu sayar. Türkiye’de bu örgütlenmenin adı Sosyalleştirilmiş Sağlık Sistemi, birinci basamak hizmet birimi sağlık ocakları; hekimi ise TTB GPE mesleki eğitim programı tarafından gerekli yetkinliklerle donatılmış Genel Pratisyendir.

İyi hekimlik

Mesleki geleceğimiz

ve

Toplum sağlığı için

GENEL PRATİSYENLİK

Kaynaklar:

  1. Aşut Ö, Demirdizen H. Pratisyen hekimlik eğitiminde özgün bir model: Türk Tabipleri Birliği Genel Pratisyenlik Enstitüsü
  2. Beliner AS, Karademir M, Aykanat G, Vatansever K, Sulku M,  Asut O. Institute of General Practice–Turkish Medical Association and its activities: The history of general practice movement in Turkey. 2008 Avrupa Aile Hekimliği Kongresine kabul edilmemiş poster bildirisi
  3. Beliner AS, Karademir M, Vatansever K, Sulku M, Asut O. A unique model in General Practice Training: Vocational Training Scheme of the Institute of General Practice (IGP)-Turkish Medical Association (TMA). 2008 Avrupa Aile Hekimliği Kongresine kabul edilmemiş poster bildirisi
  4. Criteria for General Practitioner Trainers’. Adopted by UEMO Plenum Meeting in Paris, May 1992
  5. Hollanda Ulusal Genel Pratisyenler Birliği. Genel Pratisyenin temel iş tanımı. İstanbul Tabip Odası Yayını. 1996, İstanbul.
  6. Türkiye’de GPE Kuruluş Çalışmaları. TTB. Mayıs, 1999
  7. TTB GPE Çalışma Raporu 1998 – 2000 Türk Tabipleri Birliği Yayınları. 2000, Ankara.
  8. TTB GPE Çalışma Raporu 2000 – 2002 Türk Tabipleri Birliği Yayınları. 2002, Ankara.
  9. TTB GPE Çalışma Raporu 2002 – 2004 Türk Tabipleri Birliği Yayınları. 2004, Ankara.
  10. TTB GPE Çalışma Raporu 2004 – 2006 Türk Tabipleri Birliği Yayınları. 2006, Ankara.
  11. TTB GPE Genel Pratisyenlik Mesleki Eğitimi Temel Modüller Eğitim Programı. Türk Tabipleri Birliği Yayınları. Ekim 2003, Ankara.
  12. UEMO Reference Book 2000 – 2001. Ed: Kennedy TE.