Ne olmuştu?

Kuş gribi olarak da bilinen avian influenza, tüm kuş türlerini etkileyebilen bulaşıcı bir viral enfeksiyondur. İlk kez 1997 yılında insanlarda hastalığa yol açtığı saptanan kuş gribi virüsü H5N1, özellikle Asya kıtasındaki kanatlı hayvan popülasyonlarında görülmektedir. İnsan enfeksiyonları, genellikle enfekte kanatlılar/kuşlara maruziyet ile ilişkilidir. İnsanlardaki olgu sayısı az olmakla birlikte ölüm oranı yüksek olduğundan ve pandemiye yol açma riski nedeniyle kuş gribi virüslerine ilişkin durum yakından izlenmektedir.

2003 yılından 1 Nisan 2024 tarihine kadar dünya genelinde 23 ülkeden influenza A (H5N1) virüsünün neden olduğu toplam kuş gribi olgusu sayısı 889 ve ölüm sayısı 463 (ölüm oranı %52) olarak bildirilmiştir (1). 

Amerika Birleşik Devletleri'nde, Mart 2024'ten itibaren süt sığırlarında H5N1 enfeksiyonları bildirilmiş ve bu durum insanlara bulaşma riskini artırmıştır.  ABD’den 1 Nisan 2024’te H5N1 kuş gribinin ilk kez sığırlardan insanlara bulaştığı olgu bildirilmiştir. Mayıs ayında iki, temmuz ayında bir olgunun daha bildirilmesinin ardından 13 Kasım 2024 itibariyle ABD’den bildirilen olgu sayısı 46’ya ulaşmıştır (2).

Kanada’dan kümes hayvanlarıyla teması ve seyahat öyküsü olmayan genç bir hastada görülen ağır influenza hastalığı sırasında H5N1 saptanmasıyla birlikte konu daha da önem kazanmıştır (3).

Kuş gribi nedir?        

Kuş gribi olarak da bilinen avian influenza, tüm kuş türlerini etkileyebilen bulaşıcı bir viral enfeksiyondur, ancak daha nadiren memelileri de enfekte edebilir. Tüm kuş türlerinin bu enfeksiyona karşı duyarlı olduğu düşünülmekle birlikte, özellikle evcil kümes hayvanları sürüleri, hızla salgına dönüşebilecek enfeksiyonlara karşı daha savunmasızdır. Yaban kuşları, doğal dirençleri sayesinde bu virüsleri hastalanmadan taşıyabilirler. Yaban su kuşları, bu virüslerin doğal bir rezervuarını oluşturur ve enfeksiyonun evcil kümes hayvanlarına ilk bulaşmasında sorumlu olabilirler. Bu virüslerin kümes hayvanları arasında daha fazla evrim geçirmesi, herhangi bir semptom göstermeyen enfeksiyonlardan, enfekte kuşların %100'ünü öldürebilecek şiddetli salgınlara kadar geniş bir yelpazede klinik hastalıklara neden olabilen suşların oluşumuna yol açabilir.

Beş alt tip avian influenza A virüsünün insan enfeksiyonlarına yol açtığı bilinmektedir (H5, H6, H7, H9 ve H10 virüsleri). İnsan enfeksiyonlarına en sık neden olan avian influenza A virüsü alt tipleri H5, H7 ve H9’dur. Özellikle, A(H5N1) ve A(H7N9) virüsleri, insanlarda bildirilen avian influenza A virüsü enfeksiyonlarından sorumludur. Son yıllarda yüksek patojeniteli A(H5N6) ve düşük patojeniteli A(H9N2) virüsleri de insan enfeksiyonlarına neden olmuştur. A(H6N1), A(H10N3), A(H10N7) ve A(H10N8) gibi diğer alt tiplerle insan enfeksiyonları az sayıda kişide tespit edilmiştir (4). 

Avian influenza virüsleri içinde en dikkat çekici olanı H5N1’dir. 1996 yılında, yüksek patojeniteli avian influenza H5N1 virüsü ilk kez Güney Çin'de evcil su kuşlarında tespit edilmiştir. Bu virüs, A/goose/Guangdong/1/1996 olarak adlandırılmıştır. 1997 yılında, Çin ve Hong Kong'da H5N1 kümes hayvanı salgınları yaşanmış ve Hong Kong’da 18 insan vakası (6 ölüm) ile ilişkilendirilmiştir (5).

2020 yılından itibaren, bu virüslerin bir varyantı, birçok ülkede yabani kuşlar ve kümes hayvanlarında çok sayıda ölüme yol açmıştır. Öncelikle Afrika, Asya ve Avrupa’yı etkileyen virüs, 2021 yılında Kuzey Amerika’ya, 2022 yılında ise Orta ve Güney Amerika’ya yayılmıştır. 2021-2022 yılları arasında Avrupa ve Kuzey Amerika, yabani kuş popülasyonlarında virüsün olağandışı bir kalıcılık gösterdiği en büyük ve en uzun süreli avian influenza salgınını yaşamıştır.

2022'den bu yana, memelilerde de influenza A(H5) – özellikle influenza A(H5N1) – virüslerinin yol açtığı ölümcül salgın vakaları artmaktadır. Henüz tespit edilmemiş veya bildirilmemiş daha fazla salgın vakası olması muhtemeldir. Hem kara hem de deniz memelileri bu durumdan etkilenmiş olup; çiftliklerde yetiştirilen kürk hayvanları, foklar, deniz aslanları ve diğer yabani ve evcil hayvanlarda (tilki, ayı, su samuru, rakun, kedi, köpek, inek, keçi gibi) gözlenmiştir (4).

Niçin önemli?

H5N1 virüsü, öncelikli olarak hayvanları enfekte eden bir hayvan virüsü olarak kalmaya devam etmektedir. 2003 yılından bu yana yaklaşık 900 insan enfeksiyonu bildirilmiş olup, bu vakaların yarısından fazlası ölümle sonuçlanmıştır. H5N1 virüsü sürekli olarak evrim geçirmekte ve potansiyel olarak insandan insana kolayca bulaşabilir hale gelme riski taşımaktadır. İnsandan insana bulaşır hale gelmesi durumunda pandemiye yol açma riski söz konusudur (5).

Nasıl bulaşır?

İnsanlardaki H5N1 virüs enfeksiyonu vakalarının hemen hemen hepsi, enfekte canlı veya ölü kuşlarla ya da H5N1 ile kontamine olmuş çevrelerle, örneğin canlı hayvan pazarları ile yakın temas ile ilişkilendirilmiştir. Enfekte memelilerden insanlara bulaşma vakaları da bazı durumlarda gözlenmiştir. Kuş gribi virüslerinin, enfekte bir kişiyle yakın veya uzun süreli temas halinde bazı durumlarda çok sınırlı insandan insana bulaş göstermiş olabileceği düşünülse de yakın zamana kadar insandan insana doğrudan bulaş gösterilememişti (6).  Ancak ABD’de son aylarda saptanan olguların bazılarında enfekte hayvanlarla temas olmayıp sadece hasta kişi ile temas öyküsü saptanmış olması virüsün yalnızca insanları enfekte etmekle kalmayıp insanlar arasında da yayılabilme yeteneği geliştirmiş olabileceği olasılığını gündeme getirdi  (7, 8).

Belirti ve bulgular nelerdir?

H5N1 enfeksiyonunun semptomları arasında ateş (genellikle yüksek ateş, > 38°C), halsizlik, öksürük, boğaz ağrısı ve kas ağrıları bulunabilir. Diğer erken semptomlar arasında konjonktivit ve diğer solunum dışı semptomlar da görülebilir. Enfeksiyon hızla ilerleyerek ciddi solunum yolu hastalıklarına ve nörolojik değişikliklere (bilinç değişikliği veya nöbetler) yol açabilir.

H5N1 virüsü, enfekte hayvanlara veya bu hayvanların bulundukları ortamlara maruz kalan, ancak semptom göstermeyen kişilerden alınan örneklerde de tespit edilmiştir.

Tedavisi var mıdır?

İnfluenza hastaları, ağır hastalık ve ölüm riskini önlemek için uygun şekilde yönetilmelidir. Laboratuvar tarafından doğrulanmış influenza virüs enfeksiyonu olan, ilerleyici, karmaşık veya ciddi hastalığa sahip hastalar ya da asemptomatik veya hafif hastalığı olan ancak ağır hastalık riski yüksek olan kişiler, mümkün olan en kısa sürede oseltamivir gibi antiviral ilaçlarla tedavi edilmelidir.

Aşısı var mıdır?

Mevcut mevsimsel influenza aşıları, H5N1 virüsleri de dahil olmak üzere hayvan kaynaklı influenza A virüslerine karşı insan enfeksiyonlarına karşı koruma sağlamamaktadır.

Bazı ülkeler, influenza pandemisine hazırlık çalışmaları kapsamında, H5N1 de dahil olmak üzere kuş gribi virüslerine karşı kullanılabilecek aşılar geliştirmiş ve lisanslamıştır. Ancak, insanlarda H5N1 enfeksiyonları şu anda sınırlıdır ve bu nedenle aşılar genel kullanım için önerilmemektedir.

Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), Pandemik İnfluenza Hazırlık (PIP) Çerçevesi kapsamında 15 aşı üreticisiyle anlaşmalar yapmıştır. Bu anlaşmalar, olası bir influenza pandemisi durumunda, gelecekteki pandemik influenza aşı üretiminin yaklaşık %10'una gerçek zamanlı erişim sağlamayı amaçlamaktadır. Bu aşılar, halk sağlığı riski ve ihtiyaca göre ülkelere dağıtılacaktır (6). 

DSÖ, kuş gribi konusunda ne gibi hazırlıklar yürütmektedir?

DSÖ, H5N1 influenza ile mücadelede ülkelerle birlikte çalışarak, bu virüsün insanlarda enfeksiyona yol açtığı durumlarda vakaların önlenmesi, tespiti ve yönetilmesine yardımcı olur.

DSÖ, hayvan hastalıklarının riskini izlemek, kontrol etmek ve yayılmasını önlemek amacıyla Dünya Hayvan Sağlığı Örgütü (WOAH) ve Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) gibi küresel sağlık ortakları ve ajanslarla iş birliği yapar.

DSÖ’nün küresel laboratuvar ağı olan Küresel İnfluenza Gözetim ve Yanıt Sistemi (GISRS), dolaşımdaki influenza virüsü suşlarını tanımlar ve izler; insan sağlığına yönelik riskler ile mevcut tedavi veya kontrol önlemleri hakkında ülkelere tavsiyelerde bulunur.

DSÖ, H5N1 ve diğer hayvan kaynaklı influenza virüslerine yönelik pandemi hazırlık çalışmalarında dünya genelindeki ortaklarla birlikte çalışmaktadır (6).

Türkiye’de durum nedir?

Ülkemizde kuş gribi (avian influenza) hastalığı ilk kez kanatlılarda 7 Ekim 2005 tarihinde Balıkesir’de saptanmıştır. Tavuk vebası olarak da anılan kuş gribine ilişkin olarak, Türkiye’nin kuşların göç yolları üzerinde olması ve kanatlı hayvan hareketliliği nedeniyle de Tarım ve Orman Bakanlığı tarafından 2017 yılında “Avian İnfluenza Hastalığı Acil Eylem Planı”  hazırlanmıştır. Acil eylem planının amacı “avian influenza ile ilgili yüksek düzeyde bilinç ve hazırlıklı olmanın sürdürülmesi ve çevresel korumanın sağlanması için gerekli ulusal önlemleri tanımlamak ve herhangi bir avian influenza salgını karşısında uygulamak” şeklinde tanımlanmıştır (9).

Türkiye’de, 31 Aralık 2005 ile 10 Ocak 2006 tarihleri arasında, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Hastanesi’nde 15 yaşından küçük sekiz olgu H5N1 virüs enfeksiyonu tanısı almış, dört olgu kaybedilmiştir. Sekiz hastanın hepsinin hasta veya ölü tavuklarla yakın temas öyküsü olduğu belirtilmiştir  (10). Türkiye’de 2003-26 Şubat 2024 tarihleri arasında (Van’dan bildirilen sekiz olgu da dahil edilerek) H5N1 virüsüne bağlı toplam 12 tanısı kesinleşmiş kuş gribi olgusu bildirilmiş olup dördü kaybedilmiştir (5, 11). Türkiye’de 2006 yılından sonra insanlarda kuş gribi saptanmamıştır.

Geçtiğimiz günlerde gazete haberlerinde Konya’da ve Eskişehir’de kanatlı hayvanlarda kuş gribi olgularının saptandığına ilişkin haberler yer almıştır. İnsanlarda kuş gribi olgusu bildirilmemiştir.

Kuş gibi virüsü insandan insana bulaşmadığından toplum için riskli bir durum söz konusu değildir.

Günümüzde et-tavuk ürünleri, yumurta ve süt tüketmek güvenli midir?

Et ürünleri ve yumurtalar uygun şekilde hazırlandığında güvenle tüketilebilir. Uygun şekilde hazırlamaktan kasıt gıdaların temizlik kurallarına uyarak, çiğ ve pişmiş gıdaları ayrı tutarak iyice pişirilmesidir.

Tüketicilere yönelik potansiyel sağlık riskleri nedeniyle çiğ süt tüketiminden kaçınılmalıdır. Pastörize süt tüketilmesini tavsiye etmektedir. Pastörize süt bulunamadığı durumlarda, çiğ süt kaynatılana kadar ısıtıldığında tüketim için daha güvenli hale getirilebilir.

Kuş gribi salgınlarının yaşandığı bölgelerden gelen çiğ veya tam pişmemiş et ve yumurtaların tüketilmesi yüksek risk taşır ve bu durumdan kaçınılmalıdır. Hasta veya aniden ölmüş hayvanların etleri tüketilmemelidir (6).

Kaynaklar

1. CDC web sayfası. https://www.cdc.gov/bird-flu/avian-timeline/2020s.html

2. CDC web sayfası. https://www.cdc.gov/bird-flu/situation-summary/index.html 

3. CBC web sayfası.  https://www.cbc.ca/news/canada/british-columbia/first-presumptive-avian-flu-case-in-humans-1.7381342

4. CDC web sayfası. https://www.cdc.gov/bird-flu/about/index.html#:~:text=Five%20subtypes%20of%20avian%20influenza,H5%2C%20H7%20and%20H9%20viruses.

5.  Dünya Sağlık Örgütü web sayfası.  https://www.who.int/publications/m/item/cumulative-number-of-confirmed-human-cases-for-avian-influenza-a(h5n1)-reported-to-who?2003-2024-26-february-2024.

6. Dünya Sağlık Örgütü web sayfası. https://www.who.int/news-room/questions-and-answers/item/influenza-h5n1.

7. Nature web sayfası.  https://www.nature.com/articles/d41586-024-03089-8

8. CIDRAP (The Center for Infectious Disease Research and Policy) web sayfası. https://www.cidrap.umn.edu/avian-influenza-bird-flu/missouri-investigates-more-possible-human-human-h5n1-avian-flu-spread

9. Tarım ve Orman Bakanlığı web sayfası.  https://www.tarimorman.gov.tr/Konu/1841/Avian_%C4%B0nfluenza_Acil_Eylem_Plani

10. Oner AF, Bay A, Arslan S, Akdeniz H, Sahin HA, Cesur Y, Epcacan S, Yilmaz N, Deger I, Kizilyildiz B, Karsen H, Ceyhan M. Avian influenza A (H5N1) infection in eastern Turkey in 2006. N Engl J Med. 2006 Nov 23;355(21):2179-85. doi: 10.1056/NEJMoa060601. PMID: 17124015.

11. Sarikaya, O., Erbaydar, T. Avian influenza outbreak in Turkey through health personnel's views: a qualitative study. BMC Public Health 7, 330 (2007). https://doi.org/10.1186/1471-2458-7-330.

Yorum yapmak için tıklayınız...