Kazalar ve Toplum Sağlığı Yönünden Önemi

Dr. Sibel Kıran*, Dr. Semih Şemin*, Dr. Alp Ergör*
*Dokuz Eylül Ü. Tıp Fak. Halk Sağlığı

            Kaza:"Önceden planlanmayan ve öngörülemeyen bir zamanda ortaya çıkan, can ve mal kaybı ile sonuçlanan kötü olay" ve "Bilinen yanlış davranış ve ihmaller ya da nedenler zincirinin son halkası olup daha önce alınacak önlemlerle kaçınılabilir ve korunulabilir bir olay" olarak tanımlanmaktadır.

            Kazalarla ilgili sıklığın tam olarak saptanması kayıt güçlükleri nedeniyle zordur. Kayıtlara geçen olgular genellikle, doktora başvuruyu gerektiren yaralanmaları içeren ya da yasal işlem gerektiren (yangınlar, ölümle sonuçlanan kazalar, trafik kazaları, vb) kazalardır.

            Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) 1999 raporunda 1998 için sağlığı bozan nedenler arasında trafik kazaları dokuzuncu sıradadır. Bunun yüksek gelir düzeyine sahip ülkelerde 5., orta ve düşük gelir düzeyine sahip ülkelerde 10. sırada olduğu belirtilmektedir. Dünya'da 15-44 yaş arası sağlık sorunları ve "erken-ölüm" nedenleri arasında ise trafik kazaları birinci sırada, gelişmekte olan ülkelerde de ikinci sırada yer alır. DSÖ 1998 raporunda gelişmekte olan ülkelerde, sağlığı bozan nedenler arasında, kanserler %5, kardiyovasküler hastalıklar %10, yaralanmalar %16 olarak yer almaktadır. Tüm yaralanmalar içinde motorlu taşıt kazaları %16, diğer grup (zehirlenme, düşme, yangın ve boğulmalar ) %54 olarak belirtilmiştir.

            Kazalar ülkemizde 0-4 yaş grubu çocuk ölümleri arasında 5. sırada, 5-14 yaş grubunda ise birinci sıradadır. Bütün zehirlenmelerin %60'ı çocukluk yaş grubundadır. Türkiye'de 1994 DİE verilerine göre 185 bin trafik kazası bildirilmiştir; 1965'te her 36 dk.da bir, 1985'te her 8.3 dk.da bir, 1995'te ise her 2 dk.da bir trafik kazası oluştuğu belirtilmiştir. Yine hastanelerdeki kanser ölümleri 1994'te 5077 iken trafik kazasına bağlı ölümler 6500 (DİE 1994), yaralanmalar 94 824 olarak bildirilmiştir. Türkiye'de taşıt sayısına göre trafik kazaları, Almanya'dan dört, İngiltere'den sekiz, ABD'den sekiz kat daha fazladır.

            DSÖ 1998 raporuna göre, Dünyada her yıl 250 milyon iş kazası oluşmakta ve 330 bin'i ölümle sonuçlanmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerdeki kayıt ve bildirim güçlükleri de göz ardı edilmemelidir. 1997 SSK istatistiklerine göre de toplam SSK'lı çalışan sayısı 5 066 745 iken bildirilen iş kazası 98318 (sıklığı binde 19.2) ve bunların ölümle sonuçlananları 1282 (fatalite hızı:binde 13.0) dir. Dünya'da her gün 900 kişi, Türkiyede ise her gün üç kişi iş kazası nedeniyle yaşamını yitirmektedir.

            Kayıtlara yansımayan kazalar da göz önüne alınarak, kazalarla ilgili kesin verilere ulaşılamadığı düşünülmektedir. Konunun toplumsal boyutunu açıklamak amacıyla çizilen yaralanma piramidi yaralanmaya bağlı ölümlerin buzdağının görünen ucu olduğunu; gerçekte sorunun çok büyük olduğunu ortaya koyması bakımından önemlidir.

            İzlem ve kayıt

            Kaza kontrolünde sıklık verileri, kaza etkenlerine, kaza zamanına, etkenle sık karşılan risk gruplarına yönelik ek güvenlik önlemlerinin geliştirilmesine yardımcı olur. Örneğin, düzenli kayıtları olan sekiz Avrupa ülkesi verilerine dayanarak, ev kazalarıyla çoğunlukla kadınların, dört yaş altı çocukların ve 65 yaş üstü kişilerin karşılaştığı saptanmış, toplumsal duyarlılığı artırma çalışmalarıyla bu dikkat çekilerek önlemler alınması gereksinimi gündeme getirilmiştir. Ev kazalarının ev içinde oluştuğu yerler sırasıyla: mutfak, oturma odası, yatak odası ve banyo olarak bildirilmiştir.

            Kentsel alanda trafik kazaları, kırsal bölgelerde ise zehirlenmeler daha sık olmaktadır. ABD'de de

çocuk ölümlerinin yüzbinde 5-12'sinin zehirlenmelerle oluştuğu, boğulmaların ve spor yaralanmalarının okul çağı çocuklarında, motorlu taşıt kazalarının 15-34 yaş arasında, motorlu taşıt kazaları dışındaki kazaların 55 yaş üstünde daha sık olduğu, ev yangınlarının %30-45'inin yanmakta olan sigara, ütü vb nedeniyle oluştuğu belirtilmektedir. Bu nedenle bakıcı, ebeveyn, öğretmen ve yetiştiricilerin konuyla ilgili eğitim çalışmalarına öncelik verilmiştir.

            Yangınlar için, erken uyarı sistemlerinin gündeme gelmesi, elektrik, gaz, kimyasal vb maddelerin üretimlerinin güvenli hale getirilmesi, gerekirse sınırlanması, kullanılırken güvenlik koşullarının sağlanmış olması da kayıt ve izlem yardımıyla kazaların önlenmesi ve sonuçlarının sınırlanması çalışmalarının bir parçasıdır.

            Kaza olasılığını hazırlayan faktörlerin saptanarak yok edilmesi kaza kontrol çalışmalarının en önemli öğesidir. Kaza kontrol çalışmalarının trafik kazaları ve zehirlenmelere yönelik girişimlerini içeren, çeşitli aşamalarda, farklı disiplinlerin yerini gösteren örnekleri Tablo-1'de sunulmaktadır. Bu örneklerden de anlaşılacağı gibi çağdaş sağlık anlayışıyla ele alındığında kaza kontrol çalışmaları; halk sağlığı, biyomekanik, mühendislik, davranış bilimleri, hukuk, güvenlik, tıp ve şehir planlama gibi disiplinlerin eşgüdüm içinde çalışmasını gerektirmektedir.  Ülkemizde de kazaların yol açtığı toplumsal zararı önlemek için kurumlar ve sektörler arasında güçlü bir iletişim ağı ile desteklenen kayıt sistemi ve eklemlenmeye gereksinim vardır.

            Kaynaklar

            1- Akdur R., Çöl M., Işık A., İdil A., Durmuşoğlu M., TunçBilek A.,Toplumsal Açıdan Trfik Kazaları, s:215-237, Halk Sağlığı 1996 Antıp, Ankara

            2-Arıkan D., Bölükbaşı N, Ayık Y. Z., 0-6 Yaş Grubu Çocuklarda Yanık Etiolojisi ve Sonuçları, Türk Hemşireler Dergisi, Cilt 47 Sayı 5, s:10-12, Eylül- Ekim 1997

            3- Detels R., Halland W.W., McEwen J, Omenn S. G. Oxford Texbook of Public Health Vol 3. s:1291-1317, Third Edition, 1997

            4- Ege R., Acil Yardım ve Kazalar, Gazi Üniversitesi Kazaları Araştırma ve Önleme Enstitüsü Yayını No:2, Emel Matbaacılık, Ankara 1984

            5- Dirican R., Bilgel N., Kazalar ve Önemi, Halk Sağlığı II. Baskı , s:481-491, Uludağ Üniversitesi Yayını 1993

 6- SSK İstatistik Yıllığı, SSK Genel Müd.,1997

.......