Dr. Ali Rıza TİRYAKİ
İTO İşçi Sağlığı Komisyonu,
TTB B Tipi İşçi Sağlığı Sertifika Programı Eğiticisi

Dr. Özcan BARİPOĞLU
İTO İşçi Sağlığı Komisyonu,
TTB B Tipi İşçi Sağlığı Sertifika Programı Eğiticisi

Neden risk değerlendirmesi ?
İnsani yaratıcı kapasiteden işletme verimliliği lehine daha çok yararlanılması gerektiği yönündeki argümanların güçlenmesi, kayıpların minimizasyonunun önem kazanması, çalışanların nitelik dokusunun zenginleşmesi ve beklentilerinin artması, toplumsal ve etik sorumluluklardan kaçınmanın giderek başka dar boğazları göğüslemeyi zorunlu hale getirmesi vb. gelişmeler işletmelerde insan faktörüne eskiye oranla daha merkezi bir önem kazandırmış gibi gözüküyor.
Kısa bir süre öncesine kadar, yasalara uygun gibi görünmek için gerekli seviyeden ötesini -bizim gibi kamu gözetim ve denetiminin hissedilmeyecek düzeylerde kaldığı ülkelerde- yük, külfet, sayan yönetim anlayışı, teorik olarak artık yasalardan kaynaklanan ihtiyaçlara cevap vermenin de ötesinde hedefler belirliyor.
Sağlık, güvenlik ve çevre gibi maliyet faktörlerinden sıyrılmanın yollarını bulurken daha gözü kara davrana-bilen ve hızlı büyüme hırsıyla her yolu deneyebilen işletmelerin, böylelikle elde ettikleri rekabet avantajını sınırlandırmak için, -büyüme ve güçlenme açısından kritik noktayı geçmenin güvenini taşıyan işletmelerin lehine- bir bariyer işlevi de gören "konsensus norm" larının (ISO 9000, QS 9000 vb.) kapsamı da genişleyip sağlık ve çevre boyutlarını (ISO 14000, OHSAS 18001) içerir hale geliyor.
Diğer yandan bu yeni kavramlar, hassasiyetler bilgi ve donanım, teknoloji ve alt yapı gerektiriyor. Yani yeni bir sektör/pazar oluşuyor.
Sonuç olarak farklı nedenler ve dinamiklerle işletmelerde önleyici, koruyucu sağlık servisinin önemine, yine düne göre göreceli olarak, daha fazla vurgu yapan bir yönetim anlayışı gelişiyor.
İşletmelerin işlerinden, operasyonlarından, hammadde, yarı ve mamul maddeleri, makine ve donanımlarından, bunların temizlik, bakım ve onarım faaliyetlerinden vb. kaynaklanan sağlık etkilerinin belirlenmesi, değerlendirilmesi ve zararlı etkilerin koruyucu, önleyici bir anlayışla minimize edilmesi ve izlenmesi, bu aktivitelerin bir yönetim sistemi anlayışı içinde yapılandırılması giderek bir zorunluluğa dönüşüyor.
Artık "revir"ine kapanıp "reçete" tanzim ederek hastanelere sevk nedeniyle kaybolacak iş günlerini kurta-ran hekim tipi, çalışanlar dışında, artık yönetimlerin de arzu etmediği bir figüre dönüşüyor. Sağlığı koruma ve geliştirme sorumluluğunu çalışanlarla paylaşarak, üretim-yönetim fonksiyonlarına mesleki duyarlılığının bakış açısıyla katılan koruyucu hekim tipi işletmelerde geleneksel tedavi edici hekimliğin yerini alacak gibi görülüyor.
Sanayii alanındaki yeni eğilimler, yönelimler bir yana mesleki misyon ve duyarlılığın, profesyonel sorumluluğun bir gereği olarak hekimler, hastalanma ya da yaralanma olmadan önce olası etkenleri, nedenleri de-ğerlendirebilmeli bütünlüklü, sistematik, sürekli bir önleme, koruma, izleme programı geliştirebilmelidirler. Klasik terminolojiyle ifadelendirirsek; birincil korumanın gerçekleştirilmesi için maruziyetlerin, sıklık, süre, yoğunluk, vb. parametreleri de dikkate alarak değerlendirilmesi gerekiyor.
Risk Değerlendirmesi
İş sağlığı ve güvenliği açısından riski değerlendirile-cek olgular; iş kazaları ve meslek hastalıkları ile işe, iş aktivitelerine bağlı olarak ortaya çıkan veya seyri şiddetlenen diğer sağlık sorunlarına yol açan etkenlerdir. Binalar, bina donanımları, makinalar, ekipmanlar, maddeler ve operasyonlar kazalara ve zararlı maruzi-yetler aracılığıyla da hastalıklara neden olabilmektedir.
Zararlı etkenlerin değerlendirilmesi ve derecelendirilmesi, önleme ve kontrol faaliyetleri için hangi özelliklerin ne kadar gözetilmesi, hangi kaynakların tahsis edilmesinin ortaya çıkartılabilmesi için gereklidir. Katlanılabilir olanlarla acilen ortadan kaldırılması veya katlanılabilir düzeylere kadar azaltılması gerekenleri ayıklamak için bir değerlendirmeye ihtiyaç bulunmaktadır.
Her şeyden önce "tehlike" ve "risk" kavramlarının ta-nımlanması ve ayrımların netleştirilmesi gerekmektedir.
Tehlike; zarar, hasar veya yaralanma yaratabilme potansiyelidir ve makine-ekipman, bina-donanım, madde-operasyon... vb. kaynaklı olabilir. Kaza ya da hastalık nedeni olabilecek tehlike kaynaklarının bulunması demek kaza ya da hastalık riskinin de bulunduğu anlamına gelmez.
Riskten söz edebilmek için tehlikenin açığa çıkma olasılığı ile bu nedenle meydana gelebilecek zarar, hasar veya yaralanmanın şiddet derecesini öngörebilmek gerekir.
Esasen tehlike kaynaklarından tümüyle arındırılmış bir üretim ve üretim ortamı tesis etmek mümkün değildir. Mümkün olan riskin azaltılması, kabul edilebilir düzeylere indirilmesidir. Yani tehlike kaynaklarının açığa çıkma olasılığı küçültülebilir, meydana gelebilecek hasar veya yaralanmanın şiddet derecesi, etkileri azaltılabilir.
Risk değerlendirmesi işletmede proaktif davranabilmenin nesnel dayanağını oluşturan kilit işlevlerden biridir. Proaktif davranış; olayların ortaya çıkmasından önce varsayımlara, öngörülere, değerlendirme ve ana-lizlere dayalı olarak önlem almak demektir. Yani testi kırılmadan önce eyleme geçmek !
Risk değerlendirmesiyle, tehlikelerin belirlenmesi, her bir tehlikenin ortaya çıkma olasılığıyla, olası sonuçların şiddet derecesinin değerlendirilmesi, mevcut kontrollerin etkinliğinin gözden geçirilmesi, dolayısıyla de acil önlem gerektiren tolore edilemeyecek risklerle, maliyet-etkin önlemlerle orta vadede kabul edilebilir düzeylere indirilebilecek risklerin tanımlanması-ayırd-edilmesi sağlanmış olur.
Değerlendirme sırasında üç temel soruya yanıt aranmalıdır?
1. Tehlike kaynakları var mı? Tehlike kaynakları ne-lerdir?
2. Kimler zarar görebilir?
3. Sonuç (zararın, hasarın, yaralanmanın şiddet derecesi) ne olur?
Değerlendirme sonucunda farklı risklerin diğer risklere göre kazandığı relatif önem bir derecelendirme aracıyla (matriks) belirlenir.
Değerlendirme operasyon, mekan veya aktivite bazında yapılabilir. Mekanda, operasyonda veya iş aktivitesinde açığa çıkabilecek tehlikeler belirlenir, listelenir. Riskin derecelendirilebilmesi için olasılık ve sonucun şiddet derecesinin sayısal olarak ifadelendirilmesi pratik yarar sağlayabilir.
Derecelendirme için 5x5 yöntemi
Ciddiyet derecesi için derecelendirme basamakları:
5    birden çok ölümlü veya ölümlü
4    büyük yaralanma
3    en az üç gün istirahat gerektiren yaralanmalar
2    ilkyardım gerektiren küçük yaralanmalar
1    hasar ya da yaralanmaya neden olmayan kaza veya kıl payı olaylar
Yaralanma/hasar olasılığı değerlendirilirken;
§    Maruz kalan personel sayısı,
§    Tehlikeye maruz kalma sıklığı ve süresi,
§    Elektrik, su kesintileri gibi kontrol ve önlemlerin etkinliğini azaltabilecek durumlar,
§    Tesis ve makinalardaki güvenlik bileşenleri eksiklikleri,
§    Kişisel koruyucuların etkinliği ve kullanım sıklığı,
§    Güvensiz davranışlar
§    ....
vb. diğer faktörler de değerlendirilmelidir.
Ortaya çıkma olasılığı/frekans için derecelendirme basamakları :
5    her gün        (çok yüksek olasılık)
4    haftada bir     (yüksek olasılık)
3    ayda bir        (orta dereceli olasılık)
2    üç ayda bir    (küçük olasılık)
1    yılda bir        (çok küçük olasılık)
'Risk = zararın ciddiyet derecesi x ortaya çıkma olasılığı' denklemiyle örneğin yüksekte çalışma gerektiren bir kalıp montajı aktivitesi hiçbir önlem alınmadan-koruyucu kullanılmadan, ölümcül yaralanma nedeni olabilecek bir yükseklikte, uygun bir platform olmadığı halde sürdürülüyorsa (bkz. fotoğraf); değerlendirmeyi yapan ekip düşme olasılığını çok yüksek (5), oluşacak yaralanmanın ciddiyet derecesini de çok ciddi (5) olarak değerlendirerek buradaki risk skorunu 5X5=25 olarak saptayacaktır.
Risk Derecelendirme Matriksi
Kayda değer her bir tehlike kaynağı için yapılan değerlendirme sonucunda elde edilen skorlar oluşturulan 25 gözlü matriks yardımıyla sınıflandırılır. Aşağıda basit bir örneği gösterilen risk değerlendirme formlarının her bir operasyon, mekan veya özel aktivite için ayrı ayrı düzenlenmesi gerekmektedir.
Risk Değerlendirme Formu
İşletmede yönetim tolore edilemez, yüksek, ve orta dereceli risklerle karşılaşıldığında ne yapılacağını, kimlerin yetkili olacağını belirlemiş olmalıdır.
Risk değerlendirmesi ne zaman yapılır ?

Bariz risklerin bulunduğu ve kontrollerin etkinliği konusunda kuşkuların varlığı halinde veya sürekli gelişme ve iyileştirmenin hedeflenmesi halinde siste-matik risk değerlendirmesi yapılır.
Risk değerlendirmesini kim yapar ?
Risk değerlendirmesi sırasında sorulması gereken sorulara olabildiğince isabetli yanıt verilmesi çok önemlidir. Olasılık nedir? Sonuç ne olur? Kimler etkilenir? Bu sorulara yanıt verebilmek işte ve işletmede deneyimli olmayı, makine, donanım, maddeler ve operasyonları tanımayı gerektirir. Risk değerlendirme sürecine operasyonları yürüten çalışanlar mutlaka katılmalı, nihai derecelendirme, kayıt ve dokümantasyonu metodoloji eğitimi olan bir ekip işletme bütününde sürdürmelidir. Ekipte operasyonel deneyimi olan teknisyenler, işletmenin geçmişini iyi bilen yöneticiler, bakım elemanları, sağlık personeli ..vb. çalışanlar bulunur. Uzmanlık gerektiren kimi konularda danışmanlardan yararlanılabilir fakat, risk değerlendirmesi uzmanlık açısından yetkinlik düzeyi ne olursa olsun dışarıdan gelen uzmanların tek başlarına yapabilecekleri bir iş değildir.
Risk kontrolü hiyerarşisi
Ülkemizde ne yazık ki risk kontrolü deyince önce akıllara kişisel koruyucu ekipmanlar gelmektedir. Oysa kişisel koruyucu ekipmanlar,
§    çalışma konforunu azaltmaları,
§     ikincil sorunlara yol açmaları,
§     uygun koşullarda saklanmamaları,
§     uygun sıklıkta yenilenememeleri, gerekli eğitim ve gözetim desteği sağlanamaması,
§     standartlara uygunsuzluk
..vb nedenlerle çoğu zaman etkin sonuç sağlamayan, en son çözüm olarak düşünülmesi gereken pahalı gereçlerdir. Sorunun kaynakta ve ortamda kont-rol edilmesiyle ilgili adımlar atılmadan ve karşılaştırmalı, uzun vadeli maliyet karşılaştırmaları yapılmadan sadece kişisel koruyucu ekipman sağlamak maliyet etkin bir çözüm olmaz.
Risk kontrolünde öncelik sırası;
1.    Tehlikeli olanı daha az tehlikeli ile değiştirerek riskin yokedilmesi,
2.    Mühendislik çözümleri ile riskin kaynakta veya ortamda kontrol edilmesi,
3.    Çalışma sistemlerinin idari anlamda yeniden organize edilmesiyle maruziyetin azaltılması,
4.    Etkin acil durum planlarının yapılması     ve ilk yardım olanaklarının sağlanması,
şeklindedir.
Bütün bu yollar denenip, zorlandıktan sonra başka seçenek yoksa kişisel koruyucu ekipman ve giysi sağlanmalıdır.
Mühendislik yöntemleri ile gerçekleşti-rilen çözümlerin, insana dayalı çözümlerin önünde gelmesi gerektiği; risk kontrolunun aciliyeti ve harcanacak çabanın, riskin boyutu ile orantılı olması gerektiği unutulmamalıdır.
Tasarlanan kontrol ve önlemler uygulama öncesinde yeniden gözden geçirilmeli
§ Bazı riskler ortadan kaldırılırken, yeni risklerin yaratılmadığından,
§ Birileri için güvenlik sağlanırken, diğerlerinin riske sokulmadığından,
§ Karanlıkta kalan, değerlendirmeye alınmayan bir operasyon veya aktivitenin kalmadığından,
§ Kontrollerin çalışanların iş yükünü artırmadığından
emin olunmalıdır.
Sonuç Yerine
İş kazalarının elektriksel, kimyasal ve mekanik kont-rollerle önlenmesi mühendislik yaklaşımı gerektirmekte ve işletmelerde de bu konuda uzmanlık desteği sağla-yacak oldukça fazla personel bulunabilmektedir. Fakat işe bağlı sağlık sorunları ve meslek hastalıkları açısından tehlike kaynaklarının belirlenmesi, risklerin değerlendirilmesi hekim duyarlılığı, koruyucu hekimlik meto-dolojisi gerektirmektedir.

Yararlanılan Kaynaklar
1-    "Risk Analysis and Safety Monitoring", Tolley's Health and Safety at Work Handbook 1998, Tenth Edition
2-    Successful Health&Safety Management, Health Safety Executive 1991
3-    Five Steps to Risk Assessment, Health Safety Executive, 1999